دزدان سرزمین یا سرزمین دزدان؟

حسین شیران

بخش نهم

     آغاز بحث ما در این بخش، پایان بحث ما در بخش پیش خواهد بود؛ ما در آن بخش بطور مشخص از نابسنده بودن تعریف و طرز تلقی های «عرفی» و «قانونی» از پدیدۀ دزدی سخن به میان آوردیم و در این ارتباط به ذکر نکاتی چند پرداختیم تا در پی آن در فرصتی دیگر که هم اکنون فراهم گشته است به شرح دیدگاه جامعه شناختی خود در این خصوص بپردازیم. البته ذکر آن نکات خود تا حدود زیادی حکایت از این دیدگاه داشت، با این حال نظر به اینکه درک مطالب آتی کلاً و جزئاً به درک صحیح این دیدگاه بستگی دارد در این بخش سعی می کنیم به قدر ضرورت به شرح آن بپردازیم.
 

     پیش از هر چیز باید بگویم که این دیدگاه (یعنی دیدگاه جامعه شناختی) اساساً از باب تکمیل و تقویت آن دو دیدگاه (یعنی دیدگاه های عرفی و قانونی) است که مطرح می شود و بهیچوجه هدف از طرح آن، رد یا نقض این دو دیدگاه نیست، چه از نقطه نظر جامعه شناسی مشکل یا مسئلۀ عمده ای که در این تعریف ها و طرز تلقی ها به چشم می خورد بهیچوجه "نادرستی" شان نیست که احیاناً رد و نقضی هم شامل حالشان شود بلکه بطور مشخص "ناهمخوانی" شان با واقع امر است- به این معنی که آنچه از حقیقت امر می نمایند و یا در نظر می گیرند با آنچه که در واقع امر در بستر جامعه رخ می دهد از همخوانی و همپایی لازم برخوردار نیست و مشخصاً از باب رفع هر چه بیشتر این مسئله است که این دیدگاه (یعنی دیدگاه جامعه شناختی) مطرح می شود.
 

     اما شاید برخی این مسئله (یعنی ناهمخوانی واقعیت با حقیقت) را اساساً یک امر غیرواقعی و زادۀ ذهن مغشوش جامعه شناسان تلقی کنند و از این جهت هر چه در این مورد گفته می شود را بیهوده و بی اساس بدانند! در این خصوص پیش و بیش از هر چیز می توان آنها را- و نه فقط آنها بلکه هر کس دیگر که طالب واقع امر است را، به تجربیات و مشاهدات عینی خویش از وقایع مربوط به این مسئله در جامعه ارجاع داد، چرا که از نقطه نظر جامعه شناسی هیچ چیز به اندازۀ «مشاهده و تجربه» در مطالعۀ علمیِ پدیده های جامعوی- دستکم در مراحل آغازین، به تقریب نگرش ها و تلفیق نقطه نظرات نمی انجامد؛ البته نه هر مشاهده و تجربه ای بلکه مشاهده و تجربۀ آمیخته با «عینیت گرایی» (Objectivism) و فقط با رعایت این اصل است که مشاهده و تجربه مورد تأکید و تأیید علم قرار می گیرد.
 

     «عینیت گرایی» یعنی «مشاهدۀ یک پدیده آنگونه که هست» و نه آنگونه که محقق می خواهد باشد، و این اگر چه به این سادگی ها نیست- بویژه در مسائل انسانی، اما از آنجا که مطمئن ترین راه رسیدن به واقعیت است بر هر پژوهنده ایست اگر که براستی دنبال واقعیت است در هر کجای وادی کنکاش که هست رو به سوی این «واحه» کند و تنها از آن گذر کند و گرنه آنچه در نهایت امر عاید او می شود همیشه با این شائبۀ همراه خواهد بود که رأی شخصی است و تعصب و جانبداری در جای جای آن نهفته است و این در عالم علم هرگز نشانۀ خوبی برای یک پژوهش علمی و پژوهشگر نیست!
 

     البته این اصل (عینیت گرایی) خود بخشی از اصل «واقعیت گرایی» است و این بنوبۀ خود اصلی مهم و اساسی در جامعه شناسی است، آنسان که اگر بخواهیم دو اصل و تنها دو اصل و دیگر هیچ، برای جامعه شناسی و جامعه شناسان ضروری بشماریم بلاتردید یکی به این اصل اشاره می کنیم؛ به بیانی دیگر اگر علم جامعه شناسی را «دو گام» بیشتر نباشد «گام اول» آن «واقعیت گرایی» است که باید قرص و محکم برداشته شود تا هر چه بعد از آن می آید از صلابت لازم برخوردار باشد! بدون این گام، جامعه شناسی را عملاً در مطالعۀ پدیده های مورد علاقه اش هیچ توان پیش رفتی نخواهد بود، احیاناً اگر هم باشد هیچ فایده ای از آن عاید جامعه نخواهد شد! جامعه شناسان در مورد هر چیز هم اختلاف نظر داشته باشند دستکم در این یک مورد همدل و همصدا هستند و از این جهت «واقعیت گرایی توأم با عینیت گرایی» را جزو اصول مسلم خویش می شمارند.
 

     بر این اساس نه فقط مسئلۀ مورد بحث ما بلکه در کل هیچ مسألۀ جامعه شناختی نیست که پایه ای از واقعیت نداشته باشد حتی اگر تماماً در اتاق بسته ای پشت میز کار تدوین شده باشد، چرا که علی الاصول و علی العموم هیچ جامعه شناسی نیست که در طرح و شرح مسائل خویش به آنچه که در واقع امر در جامعه می گذرد نظر نداشته باشد، چه اگر چنین باشد نه او به معنای حقیقی کلمه یک جامعه شناس است و نه آنچه او مطرح می کند یک مسئلۀ جامعه شناختی!
 

     البته این به معنای این نیست که چون جامعه شناسان به واقع امر نظر دارند و یا از واقعیت امر سخن می گویند پس در همه حال هر آنچه آنها می گویند «راست و درست» است و دیگران باید چشم و گوش بسته آن را بپذیرند؛ نه! هرگز اینگونه نیست؛ چون «واقعیت» از نقطه نظر جامعه شناسی هرگز به معنای «راستی و درستی» نیست تا «واقع بینی» هم به معنای دیدن راستی و درستی باشد! «واقعیت» یعنی «هر آنچه به واقع امر در بستر جامعه رخ می دهد» و «واقع بینی» در بهترین حالت خود یعنی «دیدن این واقعه ها به همانگونه که رخ می دهند»؛ با این حساب «واقع بینی» را باید راست و درست دیدن واقعیت های موجود در جامعه دانست و نه دیدن راستی ها و درستی های موجود در جامعه!
 

     «واقع بینی» به عنوان گام اول جامعه شناسی، در بهترین حالت خود تنها یک اصل است از باب بکار بستن تا در «وهلۀ اول» امکان رسیدن به «واقعیت» برای محقق میسّر شود؛ اما باید دانست که رسیدن به «واقعیت» مادام که راستی و درستی اش معلوم نشده باشد بخودی خود ارزش نیست، از این جهت «واقعیت گرایی» هم بخودی خود ارزش محسوب نمی شود مگر آنکه در راستای مشخص شدن راستی و درستی آنچه خود یافته است بکار بسته شود. اما این امر چگونه محقق می شود؟ یعنی راستی و درستی «وقایع جامعوی» چگونه مشخص می گردد؟ در پاسخ باید گفت این دیگر چیزیست که در «وهلۀ دوم» کار یک جامعه شناس قرار می گیرد و مشخصاً با «گام دوم» جامعه شناسی است که تحقق می یابد.
 

     گام دوم جامعه شناسی چیست؟ گام دوم جامعه شناسی «حقیقت گرایی» است؛ «حقیقت گرایی» چیست؟ «حقیقت گرایی» یعنی گرایش به «حقایق جامعه» هر آنجا که «وقایع» آن مورد مطالعه قرار می گیرد؛ «حقایق جامعه» چیستند؟ «حقایق جامعه» «راستی ها و درستی های مورد قبول جامعه» هستند که افراد جامعه در "پندار، گفتار و کردار"شان همواره باید به آنها توجه داشته باشند. حقایق هر جامعه ای در واقع ملاک عمل در آن جامعه محسوب می شود به این معنی که "پندار، گفتار و کردار" افراد جامعه با آن سنجیده می شود و از این طریق ارزش اجتماعی و جامعوی هر فعل و انفعالی در جامعه تعیین می گردد.
 

     این هر دو اصل یعنی «واقعیت گرایی» و «حقیقت گرایی» بلا استثناء در تمام مطالعات جامعه شناختی باید که بکار بسته شوند، چرا که هیچ پدیدۀ جامعوی نیست که بدون در نظر گرفتن «واقعیت» و «حقیقت» امر قابل طرح و بحث و بررسی باشد، پدیدۀ مورد بحث ما یعنی دزدی هم از این قاعده مستثنی نیست؛ خود اینکه می گوییم از نقطه نظر جامعه شناسی در رابطه با این مسئله میان واقعیت و حقیقت امر ناهمخوانی به چشم می خورد بر پایۀ این اصل است، و گرنه بدون اتکا به دو سوی قضیه چگونه می توان به طرح چنین ادعای گزافی پرداخت؟
 

     شما هم اگر از این دیدگاه به مسئله بنگرید خود به حقیقت این ناهمخوانی پی خواهید برد؛ برای این کار کافی است از یکسو مشاهدات عینی خویش از وقایع مربوط به این امر را با حقایق مربوط به آن یعنی همین تعریف ها و طرزتلقی هایی که از آن موجود است در دو سوی ترازوی تناسب قرار دهید تا خود به چشم خویش ببینید چگونه یک کفه از آن که مربوط به وقایع امر است از سرِ سنگینی کف به زمین می کوبد و کفۀ دیگرش که ازآنِ تعاریف و طرزتلقی های ماست از فرط سادگی و سبکی سر به فلک می ساید! و خود مشاهدۀ عینی این وضعیت است که یک جامعه شناس را به ورود در مسئله وامی دارد!

پایان بخش نهم

🆔 https://t.me/Hossein_Shiran
🌓 https://t.me/orientalsociology
⚛️ https://t.me/OrientalSocialThinkers